150 năm nhà hát Garnier Paris : Ngôi nhà sáng tác tuyệt vời của các môn nghệ thuật sân khấu

Tạp chí văn hóa

Năm 2025 đánh dấu 150 năm xây dựng Nhà Hát Opera Garnier, một trong những biểu tượng của Paris, là mái nhà chung của nhiều thể loại nghệ thuật sân khấu và cũng là chiếc nôi sáng tác của nhiều nghệ sĩ trên thế giới. Kiến trúc độc đáo của Nhà Hát Garnier là nguồn cảm hứng cho rất nhiều các công trình khác trên toàn thế giới, từ ở Úc đến Ukraina và mãi đến tận Brazil … Nhưng quen thuộc nhất với người Việt chúng ta là Nhà Hát Lớn ở Hà Nội, một phiên bản thu nhỏ của Opera Paris.

Một dự án suýt chết yểu

Ngày 05/01/1875, sau 15 năm xây dựng với nhiều gian truân, Opera Garnier chính thức được khai sinh. Trong tiếng nhạc của khúc dạo đầu vở opera Guillaume Tell của nhạc sĩ người Ý, Gioachino Rossini, tổng thống Pháp Mac Mahon trịnh trọng đón 2.000 thượng khách từ khắp châu Âu đến dự lễ khánh thành Nhà Hát nhưng đã quên mời kiến trúc sư Charles Garnier, cha để của công trình đến dự. Charles đã phải tự mua vé vào cửa nhưng phải ngồi ở một góc khuất rất xa sân khấu. May mà có người nhận ra ông, nên Garnier cuối cùng đã có được một chỗ ngồi khả dĩ hơn.

Ngược thời gian, năm 1860 Garnier đã đánh bại 170 đối thủ -mà trong đó có những tên tuổi lẫy lừng, như Viollet le Duc, để giành được dự án xây dựng Nhà Hát Lớn Paris. Đây là một kế hoạch của hoàng đế Napoléon III và đó phải là một công trình phản ánh quyền lực mềm của Nước Pháp. Charles Garnier khi đó mới 35 tuổi và chưa được mấy ai biết đến.

Nhưng rồi Đệ Nhị Đế Chế Pháp sụp đổ sau thất bại ê chề trong trận đánh Sedan. Hoàng đế lưu vong Napoléon qua đời tại Luân Đôn năm 1873. Công trình xây dựng Nhà hát mà ông chủ xướng dở dang. Trong cuộc nổi dậy Công Xã Paris năm 1871 nhà hát đang xây dở thậm chí bị trưng dụng để chứa đạn dược và lương thực …

1873 chẳng may opera trên con đường Le Pelletier, nơi các giới chức sang trọng của cả thủ đô Paris lui tới đã bị thần hỏa ghé thăm. Kinh đô ánh sáng cần có một nhà hát xứng tầm. Tổng thống Mac Mahon quyết định làm sống lại công trình mang tên kiến trúc sư Garnier. Cuối tháng 12/1874 Charles Garnier hoàn thành nhiệm vụ trong một thời gian ngắn kỷ lục 18 tháng.

Một viên ngọc sáng của Kinh Đô Ánh Sáng

Ngay những giờ phút bắt đần ngự tọa giữa lòng Paris, nhà hát mang tên kiến trúc sư Garnier đã chinh phục công chúng từ mặt tiền bề thế cho đến cấu trúc của giàn sân khấu.

Cuối thế kỷ 19 nhà hát Paris là nơi duy nhất được thiết kế với ý tưởng, tự thân công trình kiến trúc này đã là một dạng sân khấu để bắt mọi người phải dồn hết chú ý về đây. Ý tưởng táo bạo thứ hai của Garnier là dựng ngay ở bên trong nhà hát những bậc cầu thang uy nghi để cả Paris cùng biết rằng ai đã có vé mời đi xem và nghe những vở opera nổi tiếng của từ Bizet đến Wagner, từ Rossini đến Bellini…

Khán giả Pháp còn nhớ mãi buổi trình diễn để đời của nữ danh ca người Hy Lạp, Maria Callas năm 1964 trong vai Norma của vở opera cùng tên do nhà soạn nhạc người Ý Vincenzo Bellini sáng tác năm 1831. Vở Norma được xem là một trong những tác phẩm « đẹp nhất » của dòng nhạc Opera Ý và khán giả Paris nổi tiếng là khó tính đã chờ đợi rất nhiều ở diva Maria Callas

Nơi khai sinh bản Boléro

Cũng tại nhà hát Garnier, tháng 11 năm 1928 nhạc sĩ Maurice Ravel ra mắt công chúng lần đầu tiên bản nhạc Boléro. Trên sân khấu, vũ sư người Nga Ida Rubinstein thể hiện vai một cô gái gitane trên một chiếc bàn ở quán rượu trong làn điều boléro lập đi lập lại như nỗi ám ảnh dục vọng.

Người khen, kẻ chê chẳng ngờ bản Boléro của Ravel trở thành một hiện tượng : Ma lực của tác phẩm phầm này lan rộng ra khắp hành tình. Đến này cứ trung bình 10 phút, đâu đó trên thế giới bản Boléro lại được trỗi lên trên sân khấu.

Thánh đường của nghệ thuật

Opera Garnier là điểm giao lưu của nhiều thể loại nghệ thuật sân khấu, là chiếc nôi sáng tác cho nhiều thế hệ : Trường dậy múa ba-lê lâu đời của Pháp được nhà vua Louis thứ XIV lập ra từ năm 1713 đã được chuyển hẳn về nhà hát Garnier cho mãi đến năm 1987. Học viên của trường, thoắt ẩn, thoắt hiện, với những bước chân êm như nhung di chuyển trong các hành lang, tổng cộng dài đến 17 km bên trong tòa nhà được mệnh danh là lòng 17 « Les petits rats de l’Opéra ».

Cũng nhà hát này nơi ngôi sao trên vòm trời nghệ thuật Liên Xô, vũ công ba-lê Rudolf Noureev tái sinh. Sinh ra và lớn lên tại Liên Xô, trong lần lưu diễn tại Paris năm 1961, Noureev đã vượt rào xin tị nạn tại Pháp. Với tài nghệ xuất chúng, ông thường xuyên là khách mời danh dự trong các chương trình của Opera Paris. Được xem là một trong những nhà biên đạo múa tài hoa nhất của thể kỷ XX, nghệ sĩ Liên Xô này được mời điều hành nhà hát Garnier trong thập niên 1980 và ông đã đặt thêm một viên đá cho thánh đường của nghệ thuật trên quê hương của Hector Berlioz.

Điểm hẹn của nhạc-thơ và hội họa

Một nghệ sĩ tài hoa khác đã cống hiến rất nhiều cho Nhà Hát Garnier là danh họa Marc Chagall (1987-1985). Là một người Do Thái, sinh ra tại Bélarus ông chạy trốn chế độ cộng sản Liên Xô, định cư rội nhập tịch Pháp năm 1937. Đến dự buổi gala vinh danh tổng thống Perou ở nhà hát Garnier năm 1960, tình cờ Chagall đã được bộ trưởng Văn Hóa Pháp André Malraux đề nghị ông khoác một chiếc áo mới cho trần nhà của phòng diễn của Opera đã bị màu thời gian che khuất.

Chagall 77 tuổi đã quá nổi tiếng trong làng hội họa thế giới do dự nhưng rồi vì nể lời Malraux, một nhà văn lớn của Pháp mà ông luôn ngưỡng mộ … nên Chagall đã nhận lời.

Họa sĩ Marc Chagall đã vẽ không công. Năm 1964 khi tác phẩm hoàn tất và được treo lên trần phòng diễn Opera de Paris, Chagall nhắc lại đây mà món quà danh họa người Belarus này hiến dâng cho nước Pháp để tỏ lòng biết ơn kinh đô ánh sáng đã mở rộng vòng tay cho một nghệ sĩ lưu vong đi tìm tự do.

Tác phẩm của Chagall thu gọn trong một vòng tròn 220 mét vuông chung quanh chùm đèn pha lê 8 tấn rưỡi. Những tiết họa của Chagall gợi lại những biểu tượng của nước Pháp từ Tháp Eiffel đến Nhà Hát Garnier. Là người say mê với âm nhạc, Marc Chagall dùng những sắc mầu tươi sáng để thổi hồn vào những tác phẩm của những nhà soạn nhạc mà ông ngưỡng mộ : từ Mozart đến Beethoven, từ Wagner đến Berlioz, Ravel, Debussy và đương ông đã không quên những nhạc sĩ lẫy lừng nhất của nền âm nhạc Nga như Tchaikovsky hay Moussorgski …

Cần nói thêm rằng danh họa Chagall không chỉ giam mình trong hội họa. Ông là người đã vẽ phông cho sân khấu và những bộ trang phục cho biết bao nhiêu vở opera nổi tiếng ở những sàn diễn từ New York đến Paris. Ông cũng là tác giả của rất nhiều những tấm kính cửa sổ trang trí ở nhà thờ trên đất Pháp.

Năm 1964 hoàn thành nhiệm vụ, nhà hát Garnier có một phông trần mới rực rỡ sắc mầu. Điều thú vị ở đây là vào thời điểm đó, trước khi công chúng và báo chí được tận mắt chiêm ngưỡng trần nhà mới ở Opera Garnier dưới những đường cọ của Chagall thì người họa sĩ nhập cư này đã bị chê bại thậm tệ. Người ta không ngần ngại chỉ trích Chagall « lầm cẩm » vẽ và pha màu một cách ngớ ngẩn như để « bôi tro trắt trấu » vào một tượng đài văn hóa của Paris …

Cá nhân danh họa người Do Thái này đã hơn một lần bị xúc phạm. Người ta tấn công luôn cả vào André Malraux, người đã đặt hàng họa sĩ Chagall

Nhưng rồi ngày 23/09/1964, hai ngàn quan khách, các nhà báo, các nhà phê bình khét tiếng Paris ngỡ ngàng trước một tác phẩm vừa sống động vừa tràn ngập ý thơ đúng theo tinh thần của Charles Garnier năm nào : để « Cung điện Garnier » mãi mãi là thánh đường của các thể loại ghệ thuật kiến trúc, âm nhạc, hội họa và sân khấu…